Laboratuvar Hayvanlarına Enjeksiyon Yapılması

 

İlaçlar, aşılar, enjekte edilebilen anestezikler veya diğer ajanlar birçok farklı yollarla verilebilir. Verilme yolunu verilecek ajanın yapısı, hayvan ve verilme amacı belirler. İlaç ve sıvılar, ya gastrointestinal kanaldan veya parenteral yoldan verilebilir. Gastrointestinal olarak, oral veya gavaj yoluyla verilebilir. Parenteral verilme yolları:

1. İntravenöz (iv): venle doğrudan dolaşıma
2. İntra-arteriyal (ia): arterle doğrudan dolaşıma
3. İntraperitoneal (ip): karın boşluğuna
4. Subkutan (sc): deri altına
5. İntramüsküle (im): kas içine
6. İntradermal (id): deri tabakaları arasına

Vücudun değişik yerlerine enjeksiyonlar, parenteral yolları kapsar. Venlerden kan almak için kullanılan yerler ayrıca intravenöz verilme için kullanılabilir. Kemirgenlerde en sıklıkla kullanılan parenteral yol intraperitoneal enjeksiyondur. Diğer yerler deri ve kastır. İntramüsküler verilen materyel çok ufak olmalıdır; gerekmedikçe önerilmez. Bu yolla emilim subkutan verilmeden daha hızlıdır. Kullanım yolun ne olursa olsun kişinin ısırılmasını engellemek için hayvanın güvenli tutulması, iğnenin personele zarar vermemesi esas alınır.
Enjeksiyonu planlayan araştırmacı maddenin fizyolojik özelliklerini bilmelidir. Kontrol maddesi veya ilaçlar irritasyon yaparak doku zedelenmesi ve huzursuzluk yapabilir. Adjuvanlı veya adjuvansız antijenlerin enjeksiyon yeri olarak tavşan ayak patileri kesinlikle yasaklanır zira gereksiz ve ağrılı bir uygulamadır. Antijen enjeksiyonu için daha uygun yer, aksilla ve torasik duvarın laterali olup uygulama şekli subkutandır.
Laboratuvarda kullanılan hayvanlarda kullanılan iğne numaraları (G) (Tabo 1), verilecek maksimum volüm (mL) (Tablo 2) ve en sık kullanılan enjeksiyon yerleri (Tablo 3) bu bölümün sonunda verilmiştir.

A. Fare

Oral

Maddeler içme suyuna ve gıdalarına eklenerek oral olarak verilebilir. Hayvan tarafından tüketilen ilaç miktarı hayvandan hayvana değişir. İlacın tadı hoş değilse, iştahı etkiliyorsa ilaç daha az tüketilecektir. Çevre sıcaklığı gibi dış faktörler de su içimini ve gıda tüketimini etkileyecektir. Genel bir kural olarak 100 gram vücut ağırlığındaki bir hayvan 15 gram yiyecek, 15 mL su içecektir.

Gavaj

Ağızdan ilaç verilmesi gerektiğinde veya özel bir besinle beslemede oral enjeksiyon yapılır. Bu amaçla 19-20 G'lik iğnenin boyu 2-3 cm'ye düşürülür ve ucu körleştirilir. Çeşitli firmalardan da temin edilebilir (feeding needle). Yuvarlak uçlu bu besleme iğneleri trakeaya iğnenin girişini önler ve aynı zamanda ağız boşluğunu travmadan korur. Hayvana anestezi verilmez. Fare ense ve sırtından yakalanır; baş ekstansiyon durumuna getirilirken kuyruğu aynı elin 3. ve 4. parmakları arasına sıkıştırılır. Diğer elle, dişlerinin arasına tüp sokulur. İğne farinkse yaklaşırken fare tübü veya iğneyi yutmaya çalışacaktır. İğne özafagustan aşağı yavaşça geçtikten sonra sıvı enjekte edilir. Eğer enjektör iğnesi yerine polietilen plastik tüp kullanıyorsanız hayvan bunu ısırabilir. Bu nedenle tüp sıklıkla değiştirilmelidir. Tüp veya iğnenin trakeaya girmemesi için dikkat edilmelidir. Ekseriyetle ağzın arkasına doğru tübün girmesi yutma refleksini başlatır ve tüp özofagusa kolaylıkla girer. Öksürme, siyanoz tübün larinkse veya trakeaya girdiğini gösterir. Şırınga veya aspiratöre bağlanmış mide tübüyle materyel verilebildiği gibi aspirasyon yapılabilir.

İntravenöz

Gereç: 27-30 G (geyç) iğne, 1 mL'lik tüberkülin (TB) şırıngası, fare tutacağı, ısıtıcı lamba.
Kuyruğun lateral veni, en yaygın kullanılan vendir. Kuyruk 5-10 saniye ılık suya gömülürse veya fare 5-15 dakika 40-100 wattlık lambayla kafeste ısıtılırsa, daha iyi sonuç elde edilir. Kuyruğun ucu kaldırıldığı ve hafifçe her iki yöne çevrildiği zaman ven görülebilir. İğnenin ucu vene girerken, çıplak gözle izlenebilir. İğnenin vende olup olmadığını anlamak için deneme enjeksiyonu yapılır. İkinci kez damara girilmek istenirse kuyruğun daha proksimalinden girişim yapılmalıdır. Pratik ve eğitim şarttır. Enjeksiyon miktarı 0.2 mL'yi aşmamalıdır.

İntraperitoneal

Gereç: 23-27 G, iğne ve şırınga.
Fare yukarda belirtildiği gibi yakalanır. Kişi sol eliyle farenin ense derisinden tutarak karnını kafesin kenarına dayar; bu esnada vücudun üst yarısı kafesin dışında alt yarısı ise kafesin içindedir. Baş hafif ekstansiyona getirilir; karın gerdirilir. Önceden hazırlanan şırınga sağ ele alınır. Sağ alt kadranın laterali enjeksiyon için uygundur. Burada ikinci bir kişinin yardımına ihtiyaç yoktur. Püskürtme basıncının hemoraji ve dokuda ekimoz meydana getirmesinden dolayı hızlı enjeksiyondan özellikle büyük şırıngayla enjeksiyon yapılmasından sakınılmalıdır. Sol bacak immobilize olmalıdır; fare hareket ederse iç organların delinmesine neden olur. Yirmi gramlık bir fareye intraperitoneal enjeksiyon miktarı 2 mL'yi aşmamalıdır.

İntramüsküler

Gereç: Tüberkülin (TB) şırıngasıyla 26-30 G iğne.
Bu yol genellikle kullanılmaz. Farenin kası çok ufaktır ve vital yapılar daha fazla zarar görür. Kullanıldığı zaman enjeksiyon yeri arka bacakların qadriseps/uyluk bölgesidir. Enjeksiyon miktarı 0.05 mL'yi aşmamalıdır.

Subkutan

Gereç: 25-27 G iğne ile birlikte TB şırıngası.
Fare de bu yol im yola alternatif olarak sıklıkla kullanılır. Uygun yer sırtta, omuz başları arasındaki gevşek deridir. Abdomen diğer bir yer olarak kullanılır. İğne deriye sokulur, bu yerden verilen sıvının sızmaması için iğnenin ucu deri altında 5-10 mm ilerletilir sonra madde zerk edilir. Volüm 2-3 mL olmalıdır.

B. Sıçan

Oral

Farede anlatılan bilgi sıçan için de geçerlidir.

Gavaj

Belirlenmiş miktarda besin veya ilaç verilmesi gerektiğinde mutlaka mide tübü kullanılmalıdır. Uygun tüp 15-16 G iğneden yapılabilir. Bu amaç için lomber ponksiyonda kullanılan iğneler uygun olabilir. Ucu kesilir; bu uç lehimle düzgün olarak toparlaklaştırılır. Uzunluğu takriben 10 cm olmalıdır. Polietilen kateter bu amaç için kullanılabilir. Ticari olarak da temin edilebilir. Sıçan ense ve boyun derisinden tutulur. Baş enseye doğru çekilerek ekstansiyona getirilir. Dişler arasından tüp geçirilir. Özofagusa ve mideye girişini kolaylaştırmak için tüp hafifçe döndürülerek dil üzerinden itilir. Farinkse temas edince yutma refleksi nedeniyle tüp özofagusa girecektir. Şayet larinks veya trakeaya girerse öksürme ve siyanoz görülür.

İntravenöz

Gereç: Sıçanın büyüklüğüne bağlı olarak 20-25 G iğneler kullanılır.
Sıçan tutacağı ve ısıtıcı lamba gereklidir. Farede uygulanan teknik sıçan için de geçerli olup lateral kuyruk veni en uygun yerdir. Arka bacağın lateral yüzündeki safen ven de kullanılabilir. Hayvanı tutma hem araştırmacı ve hem de hayvan güvenliği için önemlidir. Silindir şeklinde bir tutacağın içinde hapsetme, tutma için genel bir yöntemdir. Ketamin/ksilazinle veya CO2' le hafif anestezi tutmaya yardım eder. Sublingual ven ve dorsal penil ven anestezi verilen sıçanlarda kullanılabilir. Uzun süre iv. verme veya örnek almak için v. jugularisin veya v. femoralisin kateterize edilmesini gerektirir. Bu ise cerrahi bir yaklaşımdır. Enjeksiyonla 0.5 mL volüm verilebilir.

İntraperitoneal

Gereç: 23-25 G iğne önerilir.
Farede uygulanan yöntem gibidir. Kişi sol eliyle sıçanın ense derisinden tutarak kafesinin kenarına karnı dayandırılır; bu esnada karın gerdirilir. Önceden hazırlanan şırıngayı sağ el kullanır. İğne deri ve kası geçtikten sonra ucu karın duvarına doğru kaldırılarak iç organlara girmesi engellenir. Sağ alt kadran enjeksiyon için uygundur. Burada ikinci bir kişinin yardımına ihtiyaç yoktur. Hızlı ve büyük enjektörle enjeksiyondan kaçınılmalı zira doku zedelenmesi ve rahatsızlığa neden olabilir.Bu şekilde 5-10 mL sıvı verilebilir.

İntramüsküler

Gereç: 25-26 G iğne ve TB şırıngası.
Kas kütlesi küçük olduğundan bu yol genellikle kullanılmaz ve önerilmez. Arka bacaklar kullanılır. Faredeki gibi vital yapıların zarar görmesinden sakınılmalıdır. Hafif anestezi veya tutucu olarak ikinci bir kişi önerilir. Verilecek miktar 0.3 mL kadardır.

Subkutan

Gereç: 23 G iğne önerilir.
İlaç vermek için bu yol im. yolun yerine sıklıkla kullanılır. Enjeksiyon yeri iki omuz arasıdır. Diğer bir yer ise karın derisidir ve hayvanın bir elle tutulabilmesi nedeniyle daha kolaydır. İğne deriyi geçtikten sonra deri altinda 5-10 mm ilerletilir. Enjeksiyon sık sık yapılırsa yer değiştirilir. Burada dikkat edilecek husus sıçan derisinin kalın olmasıdır ve iğneyi batırmak zordur. Kişinin kendine enjeksiyon yapmaması için dikkatli olması gereklidir. Bu şekilde 5-10 mL verilebilir.

C. Tavşan

Oral

Farede anlatılan genel düşünceler tavşan için de geçerlidir.

Gavaj

Oral yoldan tavşanın alması gerekli maddenin (ilaç veya gıda) miktarının tam olması için bu teknik kullanılır. Tavşan sert bir yüzeyde tutulur; ağzın kenarına önceden ucu küntleştirilmiş şırınganın ucu sokulur. Materyel yavaşça 0.25-0.5 mL'lik miktarda bir defada enjekte edilir. Hayvan bunu yuttuktan sonra bir o kadar daha enjeksiyon yapılır. Bu şekilde istenen miktarda sıvı ağza verilir. Verilecek miktarın kesin olabilmesi için mideye tüp yerleştirilmelidir.

Rektal Yol

Bu yol nadir olarak kullanılır. Bazı maddeler bu yolla verilir. Fleksibil tübing veya fleksibil olmayan kör problar kullanılabilir. Her ikisinde de hayvan tümüyle tutulmalı, uygulama yumuşak olmalıdır. Kateter veya prob cerrahi bir jelle veya vazelinle kayganlaştırılır; sonra anüse itilir. Zorla girilmemelidir. Hayvan karşı koyarsa nedeni araştırılmalıdır.

İntravenöz

Gereç: 20-25 G iğne, 5 mL'lik veya daha küçük şırınga, metal veya plastik tavşan tutucu. Kelebek infüzyon seti de kullanılabilir.
Hayvanı manuel olarak tutup damarına girilmez. Marginal kulak veni yaygın olarak kullanılır. Önce tavşan uygun tutucuya konulur. Kulak üzerindeki kılları tıraş makinesiyle tıraş edilir; enjeksiyondan önce alkol veya alkol-iyotla temizlenir. Derinin temizlenmesi bakteri sayısını azalttığı gibi kılların enjeksiyon olasılığını azaltır. Yardımcı olursa biri hayvanı tutarken diğeri enjeksiyon yapar. Bunun için havlu veya laboratuar önlüğü ile hayvan sarılarak tutulur. Baş dışarı çıkartılır. Hayvanın güvenli bir şekilde tutulması hayvanın bu yöntemi kabullenmesine ve debelenmemesine neden olacaktır. Kişi her iki elini kullanarak enjeksiyon yapacaktır. Bu tarzda tutulan hayvanın sırtı da desteklenecektir; hayvanın başını dışarıda tutan kutular tercih edilir. Kulak bir elle tutulur, vene parmakla birkaç defa fiske vurulur; aktive edilen ven şişer veya kulak tabanında ven sıkıştırılarak ven şişkinleştirilir. Ksilen vazodilatatör olarak kullanılabilir ancak bu madde güçlü olarak deriyi irrite ettiğinden kullanımdan sonra kulağın su ve sabunla temizlenmesini gerektirir. Ven yönünde iğne lümene sokulur, 1-2 mm girilir; 1-5 mL yavaşça verilebilir Kelebek iğne kullanma daha kolaydır; vasküler sisteme havanın enjeksiyonundan sakınmak için serum fizyolojikle önceden doldurulmalıdır. Ağrı için traşlı kulak veni üzerine lokal anestetik krem sürülür, sıkıca bantlanır; 30 dakika sonra bant çıkarılır. Erişkin bir tavşanda verilen total volüm 5mL olmalıdır.

İntramüsküler

Gereç: 22-23 G iğne.
En sık kullanılan yer vertebranın lateralindeki sırt kaslarıdır. Quadriseps/arka uyluk da önerilir. Burada kan damarları büyük olacağından intravenöz enjeksiyon riski vardır. Bu riski ortadan kaldırmak için iğne batırıldıktan sonra önce şırınganın pistonu geri çekilir şayet kan gelmezse o zaman enjeksiyon yapılır. Arka bacaklara enjeksiyon için yardımcı şarttır. Bir elin baş ve işaret parmağı arasına ön veya arka uyluk kası kavranır. Kas kütlesinin merkezine dik açıyla iğne batırılır. Tekrarlayan enjeksiyon yapılacaksa yer değiştirilir, kıllar tıraşlanır ve deri dezenfekte edilir. Uygun tutuş önemlidir. 0.5-1 mL sıvı verilebilir.

Subkutan

Gereç: 20-23 G iğne.
En sık kullanılan alan skapulalar arasıdır. Tutucu kutu veya bir yardımcıyla tavşan tutulur. Boyun veya sırt deri altına enjeksiyon yapılabilir. Önce deri alkolle temizlenir; kıllar tıraşlanır, deriye iğne batırılır, iğnenin üstünde deri katlanır sonra iğne hafifçe çekilir ve sıvının geniş bir alana yayılması için farklı yöne itilir; bir kısmı da buraya enjekte edilir. 30-50 mL sıvı verilebilir.

D. Kobay

Oral

Farede belirtilen düşünce burada da geçerlidir. Bir maddenin doğrudan sıklıkla ağız boşluğuna verilmesi faydalı olup gavajı kullanmadan önce denemelidir.

Gavaj

Bu girişim kobaylar için oldukça stresli olup gavajdan önce sedatiflerin verilmesi önerilir Sıçandaki benzer teknik kullanılarak mideye tüp sokulabilir. Polietilen kateter, ticari olarak satılan besleme iğnesi veya 15-16 G'lik köreltilmiş iğneyle yapılabilir. Kobay omuzlarından yakalanarak tutulur; debelenmesini engellemek için arka bacaklar çekilir. Dişlerin arasından iğne ağıza sokulur, yavaşça özefagusa ilerletilir. Beslenme iğnesinin boyutunu saptamak için hayvanın burnu ile son kaburgası arasına iğne konur ve işaretlenir. Diğer hayvanlarda görülen komplikasyonlar kobay için de geçerlidir.

İntravenöz

Birçok ven kullanılır, fakat kullanışlık açısından ve boyutundan dolayı kobaydan kobay oldukça fazla varyasyon vardır. Lateral metatarsal, sefalik ve safen vene 27 G'lik iğneyle; penisin dorsolateral veni ve kulak renkli değilse marginal kulak venine çok ince iğne (30 G) ile girilir. Juguler vene geçici kateter konulabilir. İntravenöz yoldan ancak 0.5 mL verilebilir.

İntraperitoneal

Gereç: 19-22 G iğne ve uygun şırınga. Yalnız çalışılıyorsa tespit tahtası.
Kişi yalnız çalışıyorsa hafif anestezi kullanılabilir. Sıçandaki yöntem aynen kobaya da uygulanabilir. Ensesinden tutulur, karnı kafesin kenarına dayandırılır, enseden ekstansiyon yaptırılırken en alt abdominal kadrana yapılır. Karaciğer, kalın barsak ve mesaneye enjeksiyondan kaçınmalıdır. Enjeksiyondan önce aspire edilmeli, şayet idrar veya barsak içeriği gelirse iğne ve şırınga atılıp yeniden hazırlık yapılmalıdır. 10-15 mL bu şekilde verilebilir.

İntramüsküler

Gereç: 20-22 G, uygun şırınga (1-5 mL'lik)
Sık kullanılmaz. Enjeksiyonlar tercihen uyluğun lateral kaslarına ( quadriseps kası) ve en arkadaki sırt kaslarına yapılır. Yardımcı genellikle gereklidir. Yardımcı işaret ve baş parmak arasında quadrisepsi çekerek arka bacağından birini hareketsizleştirir; kasın ortasına enjeksiyon yapılır. İskiyadik sinir irritasyonu olabilir. Bacakta enjeksiyon öncesi iğne subkutan olmadan aspirasyon yapılır. Kan gelmezse enjeksiyon yapılabilir. Yardımcı genellikle gereklidir. Bu şekilde 0.3 mL verilebilir.

Subkutan

Gereç: 20-22 G , 1-2 cm'lik iğne ve uygun şırınga.
Enseye subkutan enjeksiyon için hayvanın yardımcı tarafından tutulması gereklidir. Kobayın derisi, ufak kemirgenlerden daha kalın ve serttir. İğnenin batırılması zordur. Enjeksiyon yapmak istediğiniz zaman 20 G lik iğne kullanmanız önerilir. Omuzların üzerindeki deri yukarı kaldırılır; vücuda paralel şekilde iğne batırılır. Bu şekilde 5-10mL sıvı verilebilir.

Tablo 1: Lab. Hay. Kullanılan İğne Numaraları (G)

Tür	Gavaj	İV	İP	İM	SC	Kalp
Fare	19-20	27-30	23-27	26-30	25-27	25
Sıçan	15-16	20-25	23-25	25-26	23-25	22
Tavşan	15-16	20-25	19-20	22-23	20-25	16
Kobay	15-16	27	19-25	20-25	20-25	22
Köpek	-	<20	<20	<20	<20	<22

Tablo 2: Lab. Hay. Verilecek Maksimum Volüm (mL)

Tür	Gavaj   (mL/kg)	İV	İP	İM   (yer)	SC   (yer)	İntradermal
Fare	20	0.2	2-3	0.05	2-3	0.01
Sıçan	10	0.5	5-10	0.3	5-10	0.01
Tavşan	5	5(yavaşça)	50-100	0.5-1	30-50	0.01
Kobay	5	0.5	10-15	0.3	5-10	0.01
Köpek	-	10-15(yavaşça)	200-500	2-5	100-200	0.01

Tablo 3: Lab. Hay. En Sık Kullanılan Enjeksiyon Yerleri

Tür	SC	İM	İV
Fare	Ense	Quadriseps, arka uyluk	Lateral kuyruk veni
Sıçan	Ense	Quadriseps, arka uyluk	Lateral kuyruk veni
Kobay	Ense, sırt	Quadriseps, arka uyluk	Kulak veni, sefan ven
Tavşan	Ense, böğür	Quadriseps, arka uyluk, lumbar kaslar	Marginal kulak veni
Köpek	Ense, sırt	Quadriseps, arka uyluk	Sefalik ven