ÇÜTF-DETAUM'a Hayvan Deneyleri Başvuru Formunun Doldurulmasıyla İlgili Açıklamalar

 

Kısım A: Başvuru Bilgileri

Buradaki bilgiler sorumlu araştırmacıyı, projenin başlığını ve bu amaç için hayvanda uygulama yapacak sorumlu kişiyi belirler. Hayvanın gereksinimleri sadece başvuruda isimleri belirtilen kişilerce sağlanabilir. Formun ilk mi, yineleme mi yoksa bir modifikasyon mu olduğu belirtilmelidir. Yineleme veya modifikasyon amaçlı başvuru ise orijinal başvurunun sayısı belirtilmelidir. Başvuruda herhangi bir önemli modifikasyon, Ç.Ü. Hayvan Deneyleri Yerel Etik Kurulu (HADYEK) tarafından değişiklik yerine getirilmeden önce gözden geçirilmeli ve onanmalıdır.

Kısım B: İstenilen Hayvan Hakkında Bilgiler

Bu kısım, hayvanın türünü ve suşunu belirtir. Hayvanların bulunacağı bina-yer adresi belirtilmelidir. Kullanılacak tahmini toplam hayvan sayısı ve kullanım planı yazılmalıdır. Hayvan sayısının artırılması istendiğinde ÇÜ-SABİDAM'a gerekçeyle yazılı başvuruda bulunulabilir.

Kısım C: Hayvanların Taşınması

Hayvanların taşınması, kontrol altında, çevresel kontaminasyon ve mesleki riskin en aza indirileceği koşullarda yapılmalıdır. Hayvanların taşınmasında kullanılacak araç, taşımaya uygun şekilde düzenlenmelidir. Kısım D ve E: Araştırmanın ve Hayvan Kullanımının Amacı

Araştırmanın hedefi ve önemi net olarak yazılmalıdır. Deneyde hayvan kullanmanın mantığı ve gereksinim nedenleri teknik olmayan terimlerle belirtilmelidir. Hayvan kullanma mantığı şunları kapsamalıdır:

• Hayvanların kullanımı, hayvanların yerine örneğin hücre kültürü veya bilgisayar modellerinin kullanılmama nedenleri net olarak belirtilmelidir.
• Kullanılan türlerin uygunluğu, örneğin, daha alt sırada memeli veya omurgasız hayvanların kullanılmama nedeni net olarak belirtilmelidir.
• Kullanılan hayvanların sayısı, örneğin, her deneysel gruptaki hayvan sayısı x her deneydeki grupların sayısı x deneyin kopyalanma sayısı; veya her bir hayvandan elde edilen dokunun miktarı/çalışma için gerekli doku miktarı belirtilmelidir.

Kısım F: Deney Protokolu ve Hayvan Uygulamalarının Tanımlanması

Bu kısım, araştırmanın bütünüyle gözden geçirilmesini amaçlar. Uygulamaların çalışma hedefine nasıl ulaşılacağını netleştirir. Hayvan uygulamalarının detayları da verilmeli, potansiyel ağrı ve stres oluşturabilen her bir uygulamaya ait ayrıntılar belirtilmelidir. Yaygın olarak yapılan uygulamalar aşağıda belirtilmiştir:

• İnjeksiyonlar veya inokülasyonlar: madde, doz, volüm, uygulama yeri, yolu ve şeması.
• Kan/sıvı toplama: volüm, sıklık, alma yerleri ve yöntemi Kan Alma.
• Radyasyon: doz/aktivite ve uygulama şeması.
• Kısıtlama tipi (sandalye, askı), süresi, gerekli herhangi bir durum/alıştırma.
• Hayvanı kimliklendirme yöntemleri: kulağa işaret takma, kulağa çentik atma, kafese kart yazma, tasma, döğme vs.).
• Yem-su kısıtlama: derecesi (başlangıçtaki vücut ağırlığının yüzdesi gibi), süresi, monitarizasyon yöntemi ve sıklığı.

Uygulamalardan herhangi biri önemli bir semptom veya ölüme neden olacaksa, deneysel sonlandırmanın bir kriteri olmalıdır (örnek, tümörün boyu, vücut ağırlığının azalması veya kaybı, yeme-içme durumu, davranış anormallikleri, toksisitenin klinik semptom ve bulguları gibi). Son aşamada ise sonucun ne olacağı belirtilmelidir (örneğin hayvana ötanazi uygulanacak, araştırmadan uzaklaştırılacak, veteriner konsültasyonu istenecek gibi).

Kısım G: Deney Sonrası Hayvanın Canlı Kalacağı Cerrahi Girişim

Deney sonrası hayvanın canlı kalacağı cerrahi girişim, hayvanın anesteziden kurtulmasına izin veren bir cerrahi bir uygulamadır. Deney sonrası hayvanın öleceği cerrahi girişim ise hayvanın anesteziden çıkmadan ötanazinin uygulandığı bir cerrahi girişimdir. Büyük cerrahi bir girişim vücut boşluklarında yapılan ya da fiziksel ve fizyolojik fonksiyonu geçici bozan bir girişimdir.

1. Yapılacak cerrahi girişim(leri) tanımlayınız.
2. Yapılan herhangi bir cerrahi girişim tanımlanmalı ve aseptik tekniğin kullanımı, anestezik maddenin dozu ve veriliş yolu belirtilmelidir. Cerrahi girişim sırasında anestezinin monitörize edilmesinde kullanılan parametrelerin kısaca tanımı (vital bulgular, kas tonusu gibi) yapılmalıdır.
   Hayvanın anestezi altında kimyasal ajanlarla paralize edildiği durumlarda, anestezinin monitörizasyonu kritiktir. Yüksek doz anestezik uygulandığında görülecek parametreler belirtilmelidir.
3. Hayvan cerrahisi yapacak kişilerin isimleri, belirtilen özgün uygulamaları yapabilmeleri için gerekli deneyime sahip olup olmadıkları belirtilmelidir.
4. Kemirgenlerde girişimden sonra hayvanın canlı kalacağı cerrahi uygulama, uygun hazırlanmış yerde aseptik olarak yapılmalıdır. Oysa aseptik ve özelleşmiş/arzu edilen girişim sonrası hayvanın canlı kalacağı cerrahi uygulama, kemirgenlerin dışındaki büyük hayvanlar (tavşan-kedi-köpek-domuz-insan olmayan primatlar) için ÇÜ-SABİDAM'da gerçekleştirilmelidir.
5. Düzelme/cerrahi sonrası bakımın tanımı yapılmalıdır:
   • Gerekli destek tedavi (eksternal sıcak petler, IV sıvı verilmesi gibi).
   • Kateter veya cerrahi yerin bakımı.
   • Özel diyet, antibiyotikler, analjezikler verilmesi.
   • Cerrahi sonrası ile final deney arasındaki süre.
   • Hayvanın düzeldiğini veya sağlıklı olduğunu değerlendirmek için hayvanın gözlenmesi (hayvanın iştahı, kilo alması gibi).
   • Girişim sonrası ortaya çıkabilecek komplikasyonların kısaca tanımlanması ve buna göre veteriner konsültasyonunun istenmesi.
   Veteriner destek istenmedikçe cerrahi girişim sonrası bakımdan sorumlu kişilerden herhangi birinin bakımı sağlaması önemlidir (tatillerde, hafta sonlarında veya ameliyat sonrası saatlerde).
6. Sorumlu araştırmacının bilimsel bir gerekçesi olmadıkça hayvanın düzelmesine izin verilen birden fazla büyük cerrahi girişim yapılamaz. Aynı hayvanda birden fazla büyük cerrahi girişimde bulunmak için ileri sürülen ekonomik gerekçe kabul edilemez.

Kısım H: Ağrı ve Sıkıntının Sınıflandırılması

Araştırmada kullanılan hayvanların sayısı aşağıdaki sınıflandırılmaya göre doldurulmalıdır: 1. Ağrısız veya sıkıntısız (ek-3A'e bakınız), 2. Uygun anestezik, analjezik veya trankilizan ilaçların verildiği ağrı veya sıkıntı (ek-3B'ye bakınız), 3. Uygun anestezik, analjezik veya trankilizan ilaçların verilmediği ağrı veya sıkıntı (ek-3C'ye bakınız). Uygulamaya başlamadan önce kullanılacak hayvanların kesin sayısını saptamak sıklıkla olanaksız olacağından tahmini bir sayı yazılmalıdır.

Kısım I: Anestezi, Analjezi, Trankilizasyon

Anestezi-Analjezi Tanımlamaları

Analjezi ağrıdan kurtulmadır.
Trankilizasyon hastanın gevşediği veya çevresiyle ilgisiz olduğu davranış değişikliği durumudur.
Sedasyon hastanın uyanık fakat sakin olduğu ılımlı santral depresyondur.
Narkoz insanda ilaçla oluşan analjezinin eşlik ettiği derin uyku durumudur.
Lokal anestezi vücudun sınırlı bir alanda duyu kaybıdır.
Genel anestezi tam bilinçsizliktir.
Cerrahi anestezi cerrahinin ağrısız, rahat yapılabilmesi için belirli derecede kas gevşemesinin beraberinde olduğu bilinçsizlik durumudur.
Anestezik , analjezik ve trankilizan ya da sedatiflerin ağrıyı veya sıkıntıyı önleyebilmesi için türü ve tipi uygun olmalıdır. Verilme yolları ve dozu kesin olarak uygun ve etkin olmalıdır (örneğin, yaygın olarak kabul edilen veya yayınlanan dozlar, ajan ve dozun etkinliğini gösteren deneyim olabilir).

Verilme şeması ve endikasyonlar bildirilmelidir (örneğin, her 12 saatte bir, gerektikçe gibi). İlaç "gerektikçe" verilirse onun verilmesi için öngörülen endikasyon kısaca belirtilmelidir (örneğin, "letarji, anoreksi, kamburlaşmış postür, ses çıkarma, gözlerini kısma" gibi huzursuzluğun ilk belirtisinde uygulanmalıdır).

Kısım J: Ötanazi Yöntemi veya Uygulama Sonunda Hayvanların Elden Çıkarılması

Ötanazi önerilen şekilde yapılmalıdır. Öneriye göre yapmayacaksa bilimsel gerekçe yazılmalıdır.
Tehlikeli maddelerin (kimyasal, biyolojik veya radyoaktif) bulaşmadığı hayvan ölüleri, Tıbbi Patolojik Atık olarak elden çıkarılabilir. Bu nedenle hayvan ölüsü ÇÜ-SABİDAM'a teslim edilmelidir. Radyoaktif madde ile bulaşmış ölüleri yok etmek için Ç.Ü.Tıp Fakültesi Nükleer Tıp Anabilim Dalıyla, biyolojik maddelerin bulaştığı ölülerin yok edilmesi içinse Ç.Ü Tıp Fakültesi Mikrobiyoloji Anabilim Dalıyla konsültasyon yapılmalıdır.
Araştırmanın bir parçası olarak hayvanlara ötanazi uygulanmayacaksa, araştırmanın sonunda canlı kalan hayvanın akıbeti belirtilmelidir (örneğin, "hayvanlar araştırmanın sonunda yeniden kullanılmak üzere ÇÜ-SABİDAM'a geri verilecektir").

Kısım K: Tehlikeli Maddeler

Bu kısım hayvanlarda tehlikeli madde kullanım durumlarında doldurulmalıdır. Her ajan için aşağıda belirtilen açıklamaların yapılması gereklidir:

Radyoizotoplar: Kullanılan radyoaktif izotop ve onun aktivitesi belirtilmelidir. Aktiviteye bağlı olarak radyasyon güvenliği gereklidir.
Biyolojik Ajanlar: İnsanlarda potansiyel olarak infeksiyon yapan viruslar ve bakteriler ya da kan veya kan ürünleri yazılmalıdır. Enfeksiyondan korunmak için Ç.Ü.Tıp Fakültesi Mikrobiyoloji Anabilim Dalından konsültasyon istenmelidir.
Tehlikeli Kimyasallar veya İlaçlar: Tehlikeli ilaç kullanılacaksa yazılmalıdır (örneğin karsinojenler, mutajenler, tüm inhalasyon anestezikleri, toksinler vb).
Rekombinan DNA: Araştırmada kullanılan her bir rekombinan DNA belirtilmelidir.

Bu araştırmayla ilgili bulaşık hayvanların veya materyallerin güvenli imhası için yapılacak uygulamalar tanımlanmalıdır. Ayrıca radyoaktif atıkların depolanması/uzaklaştırılması için gerekli yöntemler yazılmalıdır.

Kısım L: Biyolojik Materyel/Hayvan Ürünleri

Sorumlu araştırmacı, çalışmalarında kullanacağı hayvanların ve biyolojik materyallerinin risk oluşturmasını engellemekten sorumludur.
Biyolojik materyal ve hayvan ürünlerinin (hücre kültürleri, dokular ve tümörler) bulaşıcı organizmalardan arındırılmış oldukları tekrar kontrol edilmelidir.

Kısım L: Biyolojik Materyel/Hayvan Ürünleri

Sorumlu araştırmacı, çalışmalarında kullanacağı hayvanların ve biyolojik materyallerinin risk oluşturmasını engellemekten sorumludur.

Kısım M: Araştırma İçin Özel Uygulamalar veya Gereksinimler

Araştırmacı, hayvanların bakımı için gerekli olan özel istekleri varsa hayvanların bakımından sorumlu personele bunu belirtmelidir (örneğin, aydınlatma, yem-su verilmesi, özel barınak, rutin veteriner bakımından başka bir gereksinim; özel ekipmanın depolanması veya kullanılması; veya hafta sonu/tatillerdeki bakım gibi). Hayvanların 12 saatten fazla laboratuvarda tutulması gerektiğinde bu da tanımlanmalıdır.

Kısım N: Sorumlu Araştırmacının Sertifikası

Kısım O: Onay

Kısım P: Final Onay

Ek-1. Anestezi Uygulanmamış Hayvanlarda Fiziksel Aktivitenin Kısıtlanması

Uzun süreli fiziksel aktivitenin kısıtlanması, hayvanda stres yaratabilir; bu nedenle araştırmada temel amaç değilse kısıtlamadan sakınılmalıdır. Rutin, manuel işlemlerdeki kısıtlama hariç, tüm fiziksel kısıtlamalar protokolde bildirilmelidir. Kısıtlama 4 saatten fazla devam edecekse protokolde ayrıntılı olarak tanımlanmalı ve Ç.Ü. HADYEK'de bu protokol onaylatılmalıdır. Uzamış fiziksel kısıtlılığı kullanmanın uygun olması tek başına yeterli gerekçe değildir. Kısıtlılığın 24 saatten daha fazla sürmesi durumunda, araştırmacıya pahalı ve teknik olarak daha zor olsa bile en az kısıtlayıcı yöntemin kullanılması fikri önerilmelidir. Uzayan fiziksel kısıtlama gerektiği zaman aşağıdaki işlemler kullanılmalıdır:

• Kısıtlama aygıtına konan hayvanlar gerekli kısıtlama zamanına ulaşılıncaya kadar dereceli olarak artan kısıtlama zamanıyla aygıta alıştırılmalıdır.
• Kateter veya cerrahi yerin bakımı.
• Özel diyet, antibiyotikler, analjezikler verilmesi.
• Kısıtlama süresi araştırmacının hedefi için gerekli en az zamanla sınırlandırılmalıdır.
• İnsan dışı primatları, genellikle 24 saatten daha uzun süreli çalışmalarda sandalyeye oturtmak hoş değildir. Uzamış sandalye kısıtlanmasına uygun alternatif yoksa, hayvanlar olabildiğince uygun sıklıkta sandalyeden kaldırılmalıdır.
• Kısıtlamayla oluşacak lezyon veya hastalıklara (kontüzyon, dekübitis ülserleri, asılı kalmaya bağlı ağırlık kaybı gibi) dikkat edilmelidir. Böyle bir sorun görüldüğü durumlarda veteriner bakımı yapılmalıdır. Bu, hayvanın geçici veya sürekli olarak kısıtlama aygıtından uzaklaştırmayı gerektirir. Hayvanın sağlık sorunu veterinerce ciddi görülüyorsa, hayvanın sağlığının düzelmesi araştırmadan önce gelir.

Ek-2. Su/Yiyecek Sınırlanması veya Yoksunluğu

Laboratuvar hayvanlarında yiyecek ve su sınırlanması, hayvan için stres kaynağı olup ve hayvanın kötü davranmasına neden olur. Çalışma, yiyecek ve/veya su yoksunluğu gerektiriyorsa hayvanın bulunduğu ortam ve davranışları sık sık gözlenmelidir. Gelişmeyi değerlendirmek için vücut ağırlığının günlük kaydı yapılmalıdır. Vücut ağırlığının normalin %80'inin altına düşmesine izin verilmemelidir. Yiyeceğini serbestçe yiyebilen aynı yaş ve cinsiyetteki kontrol hayvanlar, normal vücut ağırlık indeksini saptamada kullanılmalıdır. Bu, özellikle büyüme dönemindeki hayvanlar için önemlidir. Vücut ağırlığındaki azalma kalori alımında dereceli bir azalmayla uzun bir sürede gerçekleştirilmelidir. Hedef ağırlığa ulaşmak için yiyeceğin tamamen kesilmesi kabul edilemez.
Su, 24 saatten fazla bir süre için tamamen kesilemez. Su sınırlaması (dehidratasyonda) klinik belirtilerin görüldüğü noktaya kadar uzamamalıdır (ör.derinin elastikiyetini kaybetmesi, tüylerin kabalaşması, gözlerin göz çukuruna gömülmesi gibi).

Ek-3A. Ağrı veya Sıkıntıya Neden Olmayan ya da En Az Seiyede Geçici Ağrı veya Sıkıntı Veren Uygulamalar

Bu işlemler tanımlanan yöntemleri kullanan ehil kişilerce yapıldığı zaman çok az geçici ağrı yapabilir ya da ağrısız veya sıkıntısız olabilir.
Aşağıdakilerin uygulanmasında

1. A. Anestezik, analjezik ve trankilizanlar, B. Sıvı ve elektrolit tedavisi, C. İmmünizasyon, D. Oral tedavi.
2. Kronik olmayan kateterizasyon.
3. Kan alma (intrakardiyak ve bazı türlerde periorbital hariç, açıklama için aşağıya bakınız).
4. Gastrik gavaj
5. Veterinerlerin tanı ve tedavi için yaptıkları bazı rutin uygulamalar (örneğin injeksiyonlar, palpasyon, röntgen, deri sıkma).
6. Önerilen yönteme göre yapılan ötanazi.
7. Neonatal kemirgenlerde intraserebral inokülasyonlar. Birçok neonatal kemirgenlerde intraserebral inokülasyonlar eğitilmiş personel tarafından yapılabilir. Bu uygulama sadece geçici ağrı veya sıkıntıya neden olur.

Yukarıdaki işlemlerin herhangi birinin sonucu ağrı veya sıkıntı olursa bu işlem aşağıdaki kategoride değerlendirilmelidir.

Ek 3B. Uygun Tedaviyle Rahatlatılan Ağrı veya Sıkıntı Oluşturan Uygulamalar

Ağrı veya sıkıntıya neden olan ve analjezik, anestezik veya trankilizanlarla uygulamaların yapılabildiği işlemler şunlardır:

• Biopsi, gonadektomi, elektrot ve kayıt aletlerinin yerleştirilmesini içeren tüm cerrahi uygulamalar.
• Yanık, donma ve dağlama uygulamalar.
• Kemik kırılması.
• İnsanlarda genellikle ağrıya neden olduğu kabul edilen elektrik şokları.
• Aşırı iltihap ve nekroza neden olan bir ajanın kullanımı.
• İlaç veya radyasyon toksisitesinin LD50 tayini için yapılan testler.
• Adaptasyon işlemine girmeyen hayvanlarda 12 saatten daha uzun süreyle hareketin kısıtlanması.
• Deri veya korneanın aşınma testi.
• İntrakardiyak kan alma.
• Fare ve hamster dışındaki herhangi bir türden periorbital kan alma.
  Not: Fare ve hamster gibi gerçek orbital sinüse sahip olmayan anestezi edilmemiş hayvanlardan periorbital kan alma uygun değildir.

Ek-3C. Ağrı veya Sıkıntının Tedavi Edilemediği Uygulamalar

Uygun ve gerekli anestezi, analjezi veya trankilizansız yapılan tüm uygulamalar bu gruba girer.